ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ ΛΟΓΟΣ
Οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής
στο Λιτόχωρο
γράφει ο
Σωτήριος Δ. Μασταγκάς
Οι πρόσφυγες κόμισαν από την Ανατολή στο Λιτόχωρο μεράκι, πειθαρχία και υπομονή, θάρρος, ενεργητικότητα και εργατικότητα και κυρίως νέες ιδέες. Έθεσαν και κράτησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στην εκπαίδευση. στις τέχνες και τα γράμματα, στις επιστήμες, στην αγορά. στην κοινωνία και την πολιτική. Δυνάμωσαν το Λιτόχωρο και το ανά χείρας μικρό αφιέρωμα εξοφλεί χρέος τιμής, αποκαλύπτει καταστάσεις και οδηγεί στη λιτοχωρίτικη αυτογνωσία. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, χάρη και στους πρόσφυγες, με την οικονομία κατεστραμμένη και την κοινωνία αναστατωμένη, το Λιτόχωρο και η Ελλάδα ανορθώθηκαν πάλι ηθικά και συνετέλεσαν το ειρηνικό τους έπος.
Λίγα ιστορικά στοιχεία
Ήδη από τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913 αρχίζει το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα και μεταξύ των ετών 1913-1919 χιλιάδες άνθρωποι από την Τουρκία, Βουλγαρία, Σερβία, Αλβανία και νότια Ρωσία αναγκάστηκαν να βρουν άσυλο στην Ελλάδα. Προηγουμένως είχαμε και άλλες μετακινήσεις, το 1906, όταν έγιναν συστηματικοί διωγμοί από τη Βουλγαρία, Ανατολική Ρωμυλία και τη Ρουμανία. Η μεγαλύτερη όμως μετακίνηση πληθυσμών έγινε κατά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922 και μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών από το 1923. Σύνολο 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες.
Σε μια Ελλάδα ηττημένη βαριά, η αποκατάσταση και εγκατάσταση των προσφύγων δημιούργησε σοβαρά δημογραφικά, οικονομικά, κοινωνικά και τεχνικά προβλήματα. Το πρόβλημα του συνόλου των δαπανών για την υγιεινή, διατροφή. τη στέγαση κλπ, καλύφθηκε από εξωτερικό και εσωτερικό δανεισμό. Οι πόλεις ήταν μικρές και η εγκατάσταση αστών προσφύγων προκαλούσε έκρηξη πληθυσμού, ανεργίας και προστριβών. Έτσι οι περισσότερες οικογένειες εγκαταστάθηκαν σε αγροτικούς οικισμούς, κυρίως καινούργιους, και βάφτισαν τα νέα τους χωριά με το όνομα των πατρίδων τους. Παράλληλα με τους αγροτικούς οικισμούς δημιουργήθηκαν και εκατοντάδες νέες προσφυγικές συνοικίες μέσα στις πόλεις. Το κράτος μέχρι το 1938 παραχώρησε στις χιλιάδες οικογένειες των προσφύγων εκατομμύρια στρέμματα καλλιεργήσιμης γης από κτήματα δημόσια, μουσουλμανικά, μοναστηριακά κλπ.
Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), που ιδρύθηκε, περάτωσε το έργο της μέσα σε επτά χρόνια (1923-1930). Το υψηλό κόστος της αποκατάστασης υπερκαλύφθηκε από τις μεγάλες ωφέλειες και τα πλεονεκτήματα που πρόσφεραν οι νέοι κάτοικοι στην εθνική οικονομία. Προώθησαν την παραγωγικότητα σε όλους τους κλάδους της οικονομίας (γεωργία, βιομηχανία, βιοτεχνία). Με πρωταγωνιστές τους πρόσφυγες ο ελληνισμός μετέτρεψε σε εθνική ευλογία την εθνική του τραγωδία.
Οι πρόσφυγες στο Λιτόχωρο
Στα 1922-1923 το Λιτόχωρο αποτελούσε μια ακμάζουσα ναυτιλιακή κοινότητα με το ναυτικό επάγγελμα να κυριαρχεί στον ανδρικό πληθυσμό. Ακολουθούσαν οι γεωργοί, ξυλοκόποι (υλοτόμοι), αγωγιάτες, κτηνοτρόφοι, οικοδόμοι και έμποροι. Οι γεωργικές εκτάσεις βρίσκονταν στην περιοχή του Βαρικού και της Πλάκας (ποτιστικά, ξηρικά), ενώ ο Βάλτος (Έλος Βαρικού) δεν είχε ακόμη αποξηρανθεί. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι το Λιτόχωρο αποτελούσε μια κωμόπολη με αμιγή (γηγενή) ελληνόγλωσσο χριστιανικό πληθυσμό και ότι στα διοικητικά του όρια, σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, δεν υπήρχαν τουρκικές (μουσουλμανικές) ιδιοκτησίες. Άλλο σημαντικό γνώρισμα της περιόδου αυτής είναι ότι δεν υπήρχαν αναγνωρισμένες και τυπικά κατοχυρωμένες κοινόχρηστες δημοτικές εκτάσεις.
Από τον Αύγουστο του 1922 και μετά άρχισαν να καταφθάνουν στην Ελλάδα, τη Μακεδονία και την Πιερία τα κύματα των προσφύγων από την κατεστραμμένη Μικρά Ασία, τον μαρτυρικό Πόντο, την Ανατολική Ρωμυλία κλπ. Πάνω από 20.000 αποκαταστάθηκαν στην Πιερία, που έγινε το ζεστό καταφύγιο, αναζήτησαν τη νέα τους πατρίδα και αποδύθηκαν στον ανελέητο αγώνα επιβίωσης, ύστερα από σειρά ανείπωτων δυσκολιών, δοκιμασιών και μαρτυριών. Εξαιτίας της βαθιάς προοδευτικότητάς τους, του εμπορικού και επιχειρηματικού πνεύματος και της αστείρευτης δυναμικότητάς τους, γρήγορα εξελίχθηκαν βασικοί μοχλοί της ανάπτυξης και της προόδου της Πιερίας.
Σύμφωνα με τον προγραμματισμό της Κεντρικής Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, αυτοί που εγκαταστάθηκαν στο Λιτόχωρο προέρχονταν αποκλειστικά από τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Τόσο η στατιστική εξέταση του πληθυσμού (4.187 κάτοικοι κατά την απογραφή του 1920) όσο και το κοινωνικό περιβάλλον (επαγγέλματα, οικονομία, έθιμα κλπ) προβάλλουν μια πραγματικά αξιόλογη κωμόπολη. Η ψυχραιμία της κοινωνίας του Λιτοχώρου απέναντι στο νέο στοιχείο και η εμπιστοσύνη στο καινούργιο για να το κάνουν αυτόματα δικό τους, είναι ενδεικτική του πνεύματος της αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες. Τα ονόματα αυτών που τελικά εγκαταστάθηκαν στο Λιτόχωρο είναι τα παρακάτω, λιγότερα από τις 40 οικογένειες που προέβλεπε ο αρχικός προγραμματισμός.
Α/Α | ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ | ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ |
11 | Αξατσίδης Δημήτριος | Δάσκαλος |
12 | Βογλίτσης Σταύρος | Γεωργός |
13 | Θωμαΐδου Αικατερίνη | Δασκάλα |
14 | Κοκκαλίδης Κων/νος | Οδοντοτεχνίτης |
15 | Κυριακίδης Αχιλλεύς | Μυλωθρός |
16 | Κυριακοπούλου Σμαρώ | Δασκάλα |
17 | Μυσιρλόγλου Απόστολος | Φαρμακοποιός |
18 | Μαστρογιάννης Δημήτριος | Καθηγητής |
19 | Ορφανίδης Θεοδόσιος | Έμπορος |
10 | Παγωνίδης Κων/νος | Γεωργός |
11 | Ποιμενίδης Δημήτριος | Καθηγητής |
12 | Δαδούλης Κων/νος | Οδοντίατρος |
13 | Φούντας Αναστάσιος | Έμπορος |
14 | Φούντας Σταύρος | Γεωργός |
15 | Υετίων Παναγιώτης | Δάσκαλος |
Τα ονοματεπώνυμα αυτά αναφέρονται σε αρχηγούς οικογενειών και συνεπώς η έρευνα των δημοτολογίων του Λιτοχώρου θα δώσει περισσότερες πληροφορίες για την εξέλιξη της οικογενειακής τους κατάστασης. Γύρω στα 1919 πρώτος ήρθε και αποκαταστάθηκε στο Λιτόχωρο ο Σταύρος Βογλίτσης, ο οποίος μάλιστα παντρεύτηκε στην κωμόπολη. Μετά τους διωγμούς του 1922, ο ίδιος έγινε πόλος έλξης για τους συγγενείς και συμπατριώτες του από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Πήγε στη Θεσσαλονίκη, αναζήτησε στους προσφυγικούς καταυλισμούς τους γνωστούς και συγγενείς και τους παρακίνησε να έρθουν στο Λιτόχωρο. Σε κάθε μικρασιατική οικογένεια η Κοινότητα παρεχώρησε οικόπεδο περίπου 600 τετραγωνικών μέτρων, προκειμένου να κτίσουν τα σπίτια τους. Τα οικόπεδα μοιράστηκαν συνεχόμενα σε δύο δρόμους: Πρώτον, απέναντι από το σημερινό Β΄ Δημοτικό Σχολείο. στην αριστερή πλευρά της οδού Αγίου Γεωργίου, με αρχή το οικόπεδο του Παναγιώτη Υετίωνα. Δεύτερον, στην αμέσως παράλληλη οδό της Αγίας Μαρίνης, στη δεξιά πλευρά, με αρχή το οικόπεδο του Σταύρου Βογλίτση. Η περιοχή αυτή με τον μικρό προσφυγικό συνοικισμό της ονομάστηκε άτυπα «Προσφυγικά», τοπωνύμιο που επέζησε ως τις μέρες μας. Σε αντίθεση με τους αγροτικούς προσφυγικούς οικισμούς της Πιερίας, όπου τα σπίτια που κτίζονταν ήταν μικρά, ομοιόμορφα και με φθηνά υλικά, σύμφωνα με τα κριτήρια της υπηρεσίας Εποικισμού, στο Λιτόχωρο οι πρόσφυγες έκτισαν λιθόκτιστα σπίτια που «προβάλλουσι ως εξοχικοί πυργίσκοι με μεγαλοπρεπή θέαν».
Από τη διανομή γεωργικών κλήρων οι κατ’ επάγγελμα γεωργοί ήταν φυσικό να ευνοηθούν περισσότερο. Στους πρόσφυγες του Λιτοχώρου παραχωρήθηκαν εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης στη θέση Κουλούρι-Γυαλιά του Βαρικού, που ήταν η προέκταση μιας μουσουλμανικής ιδιοκτησίας της οποίας ο κύριος όγκος βρισκόταν στα διοικητικά όρια της Κατερίνης. (Πολλές τουρκικές ιδιοκτησίες και τσιφλίκια μετά το 1922 έγιναν ανταλλάξιμες περιουσίες και δόθηκαν στις ακτήμονες οικογένειες). Όσοι δήλωναν γεωργοί πήραν τριάντα στρέμματα χωράφι, οι αστοί πήραν λιγότερα στρέμματα. Τα χωράφια αυτά ήταν χέρσα αλλά εύφορα (αποδοτικά) και αξιοποιήθηκαν με τον προσωπικό κόπο και μόχθο των προσφύγων.
Ανταποκρίσεις εφημερίδων
Τα κείμενα που ακολουθούν είναι δημοσιευμένα σε εφημερίδες της Θεσσαλονίκης και παρατίθενται αυτούσια.
ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ
ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ. Νοέμβριος. – Από του παρελθόντος έτους υπό των ολίγων ενταύθα εγκατεστημένων προσφύγων έχει συμπηχθή προσφυγική ομάς, της οποίας η δράσις πρέπει να εξαρθή δια τα πολλά, τα οποία εντός ολίγου σχετικώς χρονικού διαστήματος αφανώς αλλ’ ασφαλώς έπραξε. Δυνάμεθα να τονίσωμεν ότι η φιλεργία και δραστηριότης του πρόσφυγος απεδείχθη, αφού και εις αυτά τα άγονα μέρη της υπαίθρου χώρας τόσαι γαίαι έχουν εκχερσωθή και τόσοι ανθηροί συνοικισμοί προβάλλουσι με την ελπίδα μιας καλυτέρας αύριον.
Ένας λοιπόν από τους ωραιοτέρους συνοικισμούς του Λιτοχώρου. Σπήτια υψηλά και λιθόκτηστα, ως εκ του αφθονούντος ενταύθα λίθου, προβάλλουσι ως εξοχικοί πυργίσκοι με μεγαλοπρεπή θέαν. Με τα ολίγα υλικά τα οποία παρεχώρησεν ο Εποικισμός, δι’ ιδίων εξόδων και της καλής θελήσεως, οι ενταύθα ολίγοι πρόσφυγες κατώρθωσαν να περικοσμήσουν την ωραίαν κωμόπολίν μας, παρουσιάσαντες τέλειον πρότυπον συνοικισμού δια τον οποίον δικαίως καυχώνται.
Ήδη ως πληροφορούμεθα πρόκειται ούτος να υδρευθή, προς τον σκοπόν δε τούτον μεγάλοι σιδηροί σωλήνες έχουν φθάση ενταύθα, οίτινες εντός ολίγου θα διοχετεύσουν τα κρυστάλλινα και διαυγή νερά του Λιτοχώρου εις τον εν λόγω συνοικισμόν. Είθε τούτον να τον μιμηθούν και οι άλλοι.
ΦΑΩΝ
(ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 5-12-1925)
ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ
ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ 25. – Εις την ενταύθα προσφυγικήν ομάδα, ελήφθη προχθές έγγραφον του Εποικισμού Κατερίνης δια του οποίου ζητείται παρά των εδώ εγκατασταθέντων προσφύγων η έναρξις της καταβολής των προς αυτόν χρεών των. Συνημμένως απεστάλησαν και ατομικαί ειδοποιήσεις αναγράφουσαι και το ποσόν το οποίον υποχρεούνται να καταβάλουσι οι πρόσφυγες μέχρι της 5 Μαΐου ε.ε. και το οποίον, θεωρούμενον πρώτη δόσις, κυμαίνεται από 300-700 δραχμάς. Η τοιαύτη ενέργεια της Ε.Α.Π. και κατ’ ακολουθίαν του Εποικισμού, μας φαίνεται ότι δεν θα φέρη το επιδιωκόμενον αποτέλεσμα, την στιγμήν που οι πρόσφυγες εγκαταλείψαντες και στέγην και κτηματικήν περιουσίαν και το παν, μόλις ηδυνήθησαν να περισυλλεγούν και ανακύψουν εκ της προ ολίγου απελπιστικής και τραγικής θέσεών των.
Πλην τούτου, οι εδώ πρόσφυγες συμπήξαντες τον συνοικισμόν των τελευταίως, ήτοι το 1924-25, ηναγκάσθησαν λόγω φυσικών συνθηκών να κτίσωσι λιθόκτιστα σπήτια, δια τα οποία όχι μόνον οικονομικώς εξηντλήθησαν, αλλά και χρέη ηναγκάσθησαν να συνάψωσιν εις ιδιώτας, μη κατορθώσαντες άλλο τι παρά να αποτελειώσωσιν ανά έν δωμάτιον εις το οποίον και εστεγάσθησαν. Δεν πιστεύομεν δε να μη είνε εις γνώσιν του Εποικισμού ότι πολλά σπήτια του συνοικισμού μας είναι καθ’ ολοκληρίαν ατελείωτα, άλλα μόνον με θεμέλια, άλλα μόνον κεραμιδωμένα και όλα σχεδόν εις την διάθεσιν των αγρίων χειμερινών μας ανέμων. Αυτά όλα τι άλλο αποδεικνύουν παρά την ανεπάρκειαν των προσφύγων μας; Δεν νομίζει λοιπόν ο Εποικισμός ότι θα είναι άδικον οι ταλαίπωροι αυτοί άνθρωποι, εκτός των πλείστων δυσχερειών των, να επιφορτισθούν και με το νέο αυτό χαράτσι, της καταβολής δηλ. του προς τον Εποικισμόν χρέους των.
Εις επιβεβαίωσιν των λεγομένων μας, μανθάνομεν ότι η προσφυγική ομάς, κατόπιν αποφάσεως ληφθείσης εν συνεδρία, απέστειλεν έγγραφον προς τον Υπουργόν της ανωτάτης διευθύνσεως των προσφύγων, δια του οποίου παρακαλεί αυτόν όπως διατάξη την αναστολήν της πληρωμής μέχρι ευθέτου καιρού. Και ημείς νομίζομεν ότι θα ήτο καλόν όπως τα τοιαύτα χρέη των προσφύγων συμψηφισθούν με το λαβείν αυτών και τούτο δι’ εκείνους οίτινες έχουν εγκαταλελειμμένας περιουσίας, δια δε τους άλλους δοθή μία ικανή παράτασις, οπότε έχομεν την πεποίθησιν μόνοι των θα προβούν εις την εξόφλησιν των χρεών των.
Αλλά για όλα αυτά τι λέγει το ήδη εργαζόμενον Βον παμπροσφυγικόν συνέδριον; Δεν θα ήτο καλόν ν’ ασχοληθή λιγάκι και με το ζήτημα αυτό;
ΦΑΩΝ
(ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 28-4-1926)
ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ
ΠΕΡΙΕΡΓΟΙ ΜΗΝΥΣΕΙΣ
ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΕΙΣ
ΛΙΤΟΧΩΡΙΟΝ. – (Του ανταποκριτού μας). Οι παρευρεθέντες κατά την προχθεσινήν συνεδρίασιν του πταισματοδικείου, ασφαλώς θα εξεπλάγησαν με μερικάς εκδικαζομένας υποθέσεις. Μερικοί των εντοπίων είχον μηνύσει διαφόρους συγχωρίους των πρόσφυγας ότι αφήκαν ανεπιτηρήτους τας όρνιθάς των, αίτινες δήθεν προυξένησαν ζημίας εις τας αμπέλους των. Αι τοιαύται μηνύσεις ήχησαν κακώς παρά τη δημοσία γνώμη, κριθέντος ότι ούτω παραβλάπτεται η αρμονική συμβίωσις γηγενών και προσφύγων. Η αρμονική συμβίωσις ενδείκνυται ως υπερτάτη ανάγκη, ταύτην δε θα επιφέρη η ορθοφροσύνη, έμπνευσιν της οποίας δεν αποτελούν αι προστριβαί που γεννούν αι ως άνω μηνύσεις.
Εις οφθαλμός
(ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 3-4-1927)
ΛΙΤΟΧΩΡΟΝ
Κοινωνικά
Επί της Προεδρίας του Νικολάου Βασιλείου, κατόπιν διαταγής του τότε υποδιοικητού Κατερίνης, συνεστήθη δεκατετραμελής επιτροπή προς συλλογήν εράνων δια τας τότε αφικνουμένας οικογενείας των προσφύγων εν Λιτοχώρω. Ο έρανος διενηργήθη με διπλοτύπους αποδείξεις και εισεπράχθησαν άνω των έξ χιλιάδων δραχμών. Αι οικογένειαι δεν ήλθον. Και ερωτώμεν, τι έγιναν τα χρήματα, καθ’ ότι τυγχάνω μέλος της επιτροπής. Τον λόγον έχει ο κ. Νομάρχης.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΗΣΚΑΣ
(ΦΩΣ 7-10-1927)
Επίλογος
Στο Λιτόχωρο, στην πόλη του Ολύμπου, θεοί και άνθρωποι ήταν ανέκαθεν και πάντα στενά συνδεδεμένοι. Αυτός ο ιερός τόπος χώρεσε και ζέστανε τους ανθρώπους, δέχθηκε τους κυνηγημένους. Όλοι τους ήταν ευπρόσδεκτοι. Για την κοινωνία του Λιτοχώρου οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής δεν ήταν οι «ξένοι», οι «φερμένοι», οι «ανταλλάξιμοι». Η εγκατάσταση, η επιβίωση και στη συνέχεια η συμβολή και η συμμετοχή τους ήταν καθοριστική σε κάθε ανεξαιρέτως πτυχή της λιτοχωρίτικης ζωής.
Οι δημοσιεύσεις αποτελούν δημιούργημα αυτού που τα γράφει και το OlymposPress.gr διατηρεί το δικαίωμα διαγραφής τους χωρίς προειδοποίηση αν αναφερθεί ότι προσβάλλουν ή είναι αντίθετα στον νόμο.
